Parki narodowe i inne formy ochrony – co można, a co jest zabronione?

Formy ochrony przyrody – jakie wymieniają przepisy polskiego prawa?

Każdy zapewne słyszał o parkach narodowych czy rezerwatach przyrody, na których obszarach obowiązują przepisy ograniczające działalność człowieka. Jednak to nie jedyne tereny prawnie chronione w Polsce. Aby znaleźć ich pełną listę, musimy zajrzeć do Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Art . 6.1 przytacza następujące formy ochrony przyrody:

• parki narodowe, 
• rezerwaty przyrody, 
• parki krajobrazowe, 
• obszary chronionego krajobrazu, 
• obszary Natura 2000, 
• pomniki przyrody,
• stanowiska dokumentacyjne, 
• użytki ekologiczne,
• zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, 
• ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Każda forma ochrony przyrody charakteryzuje się odmiennym ograniczeniami, ponieważ służy innym celom. Warto tutaj jednak wspomnieć, że z perspektywy ochrony natury najważniejsze są parki narodowe i rezerwaty przyrody.

Formy ochrony przyrody w Polsce – których jest najwięcej?

Celem tworzenia różnych form ochrony przyrody jest odgrywanie przez nie innej roli w systemie ochrony przyrody. Niektóre obszary ze względu na swoje walory lub unikatową florę i faunę wymagają większego reżimu ochronnego, a inne mniejszego. Również nie w każdym miejscu może powstać park narodowy czy rezerwat. Oto liczby związane z formami ochrony przyrody:

Czym różni się park narodowy od parku krajobrazowego?

Określenie park narodowy i park krajobrazowy często stosowane są zamiennie. Na pierwszy rzut oka różnice nie są duże. Okazuje się jednak, że oba te obszary oznaczają coś zupełnie innego, choć mają też elementy wspólne.

Zarówno park narodowy, jak i krajobrazowy to obszary, które chronią naturalną przyrodę i mają ściśle określone granice. Co je różni?

Krótka charakterystyka wybranych form ochrony przyrody – od parków narodowych do użytków ekologicznych

Poszczególne formy ochrony przyrody mają odmienne zadania. Nawet bez zaglądania do Ustawy o ochronie przyrody większość osób jest w stanie wskazać, że to parki narodowe i rezerwaty przyrody są najważniejsze. Zobaczmy, co wyróżnia poszczególne formy ochrony przyrody!

• Park narodowy – zajmuje obszar, który wyróżnia się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi. Park narodowy musi mieć co najmniej powierzchnię 1 000 hektarów. Na wyznaczonym terenie ochronie podlega cała przyroda i walory krajobrazowe.

Parki narodowe zakłada się, by zachować różnorodność biologiczną, zasoby, twory i składniki przyrody nieożywionej oraz walory krajobrazowe, a także w celu przywrócenia właściwego stanu na danym obszarze i odtworzenie siedlisk przyrodniczych, roślin, zwierząt lub grzybów.

• Rezerwat przyrody – wyznacza się na terenach zachowanych w stanie naturalnym lub zmienionym w niewielkim stopniu. Obejmuje on także ekosystemy, ostoje oraz siedliska przyrodnicze, roślin, zwierząt i grzybów, a także twory i składniki przyrody nieożywionej, które wyróżniają się wartościami przyrodniczymi, naukowymi lub krajobrazowymi.
• Park krajobrazowy – zakłada się go na obszarze, który powinien być chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe i walory krajobrazowe. Zadaniem parku krajobrazowego jest zachowanie oraz popularyzacja wskazanych powyżej wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju.
• Obszar chronionego krajobrazu – wyznacza się na terenach wyróżniających się krajobrazem o zróżnicowanym ekosystemie, których wartość wynika z walorów turystycznych i wypoczynkowych bądź odgrywają rolę korytarzy ekologicznych (np. dolina Odry).
• Obszar Natura 2000 – tę formę ochrony przyrody wprowadzono w 2004 roku w związku przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej i Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Celem wyznaczania obszarów Natura 2000 jest obecnie ochrona około 200 najcenniejszych i zagrożonych siedlisk przyrodniczych oraz około 1 000 zagrożonych gatunków.

Pozostałe formy ochrony przyrody dotyczą pojedynczych obiektów lub niewielkich miejsc. Na przykład pomnikiem przyrody może być okazałe drzewo, skała czy wodospad. Z kolei za stanowisko dokumentacyjne może zostać uznana jaskinia czy wyrobisko, a za użytki ekologiczne między innymi naturalne zbiorniki wodne, torfowiska czy bagna.

Natomiast zespół przyrodniczo-krajobrazowy może dotyczyć fragmentu doliny czy na przykład pozostałości parku (ważne są w tym przypadku walory estetyczne i widokowe). Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów ma na celu zachowanie stanu dziko występujących, endemicznych i rzadkich gatunków.

Zakazy obowiązują na terenie parków narodowych i rezerwatów przyrody – czego nie powinni robić turyści?

Przed wejściem do parku narodowego czy rezerwatu przyrody można znaleźć tablice informacyjne, które wskazują, czego nie wolno robić na obszarze chronionym. Czy wiesz, że zasady te zapisane są w prawie?

Art. 15 pkt 1 Ustawy o ochronie przyrody wymienia czynności, których nie można robić w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Przyjrzyjmy się im z perspektywy turysty!

W parkach narodowych i rezerwatach przyrody zabrania się:

• chwytania i zabijania zwierząt;
• niszczenia i zbierania jaj i innych form rozwojowych zwierząt;
• dewastowania nor, legowisk, gniazd i schronisko zwierząt oraz ich miejsc rozrodu;
• umyślnego płoszenia zwierząt kręgowych;
• zbierania, niszczenia i celowego uszkadzania roślin i grzybów;
• niszczenia i umyślnego uszkadzania, zanieczyszczania i zmieniania obiektów przyrodniczych, obszarów i zasobów, tworów i składników przyrody (np. malowanie sprayem skał!);
• zbierania skał, także torfu oraz skamieniałości, minerałów, bursztynu i kopalnych szczątków roślin i zwierząt;
• niszczenia gleby;
• palenia ognisk (wyjątek to wyznaczone miejsca);
• palenia wyrobów tytoniowych (wyjątek to wyznaczone miejsca);
• używania źródeł światła z otwartym płomieniem (wyjątek to wyznaczone miejsca);
• połowu ryb i innych organizmów wodnych (chyba że są wyznaczone takie miejsca);
• poruszania się pieszo, na nartach, rowerem czy konno poza wyznaczonymi szlakami i trasami;
• wprowadzania psów na obszary objęte ochroną ścisłą i czynną (chyba że są wyznaczone miejsca w planie ochrony);
• wspinaczki, eksploracji jaskiń i zbiorników wodnych (mogą być wyznaczone takie miejsca);
• zakłócania ciszy;
• uprawiania sportów wodnych i motorowych (chyba że są wyznaczone obszary);
• biwakowania poza miejscami wyznaczonymi.

Wyznaczanie miejsc, w których zakazy nie obowiązują, należy do obowiązków dyrektora parku narodowego w przypadku parku narodowego lub do regionalnego dyrektora ochrony środowiska w przypadku rezerwatu przyrody.

Park krajobrazowy – czego nie można robić?

We wcześniejszej części artykułu przytaczaliśmy zakazy wymienione w Ustawie o ochronie przyrody, które dotyczyły parków narodowych i rezerwatów przyrody. To w takich miejscach ograniczenia są najbardziej restrykcyjne i wiele z nich dotyczy także turystów. Natomiast w przypadku parku krajobrazowego jest zupełnie inaczej – na jego terenie są na przykład grunty rolne i leśne.

W Ustawie o ochronie przyrody znajdziemy art. 17, który wskazuje tylko możliwość wprowadzenia zakazów. W kontekście turystów tylko 3 punkty mają znaczenie, chodzi więc o zakazy:

Pozostałe punkty dotyczą zabudowy, przekształceń i gospodarowania zasobami znajdującymi się na terenie parku krajobrazowego, więc osoby zainteresowane taką działalnością z pewnością znajdą takie informacje w gminie lub mogą zajrzeć do wskazanej w artykule ustawy.

Zakazy obowiązują w przypadku innych form ochrony przyrody w Polsce – co mówi prawo?

Wszystkie formy ochrony przyrody mają na celu dbanie o jej dobro. W przypadku obszaru Natura 2000 nie wymienia się jednoznacznych zakazów. Ustawa wskazuje jedynie, że zabrania się podejmowania działań, które mogą znacząco negatywnie wpłynąć na cele ochrony w związku z wyznaczeniem obszaru Natura 2000. Chodzi więc o:

• pogorszenie stanu siedlisk przyrodniczych, roślin i zwierząt;
• negatywny wpływ na gatunki zamieszkujące obszar Natura 2000;
• pogorszenie integralności obszaru Natura 2000.

Widzimy więc, że to ogólne założenia, które bardziej dotyczą władz, na przykład w kontekście rozbudowy infrastruktury drogowej czy kolejowej.

Z kolej w przypadku pomników przyrody, stanowiska dokumentacyjnego, użytku ekologicznego czy zespołu przyrodniczo-krajobrazowego mogą zostać wprowadzone następujące zakazy (wymieniamy te istotne dla turystów):

• niszczenia, uszkadzanie i przekształcanie obszaru lub obiektu;
• celowe zabijanie zwierząt, niszczenie nor, legowisk czy tarlisk;
• zbioru, uszkadzania i niszczenia roślin i grzybów na obszarze użytków ekologicznych utworzonych w celu ich ochrony.

Większość ograniczeń wymienionych w przepisach Ustawy o ochronie przyrody dotyczy gospodarowania i użytkowania takich obszarów – np. prac ziemnych i wodnych.

Tereny chronione prawem – co można robić?

Różne formy ochrony przyrody wprowadza się, by chronić naturę i krajobrazy. Najbardziej restrykcyjne ograniczenia obowiązują w parkach narodowych i rezerwatach przyrody, co jest dokładnie wyszczególnione w Ustawie o ochronie przyrody. Co można więc tam robić? Poruszać się po wyznaczonych trasach i szlakach, podziwiać piękno przyrody i odpoczywać.

Natomiast na obszarach objętych innymi formami ochrony przyrody ograniczenia są o wiele mniejsze i w wielu przypadkach są one opcjonalne i zależą od konkretnego obiektu. Oczywiście dozwolone są wszystkie czynności, które nie niszczą przyrody. Na przykład w parkach krajobrazowych, na obszarach Natura 2000 można amatorsko łowić ryby, jeśli nie oddziałuje to negatywnie na cele ochrony.

FAQ – najczęściej zadawane pytania o zakazy w parkach narodowych, rezerwatach przyrody i innych formach ochrony przyrody